Fitis – Het wonderlijk rijk der vogels

De Fitis is een levendig zangvogeltje dat door zijn schutkleur weinig opvalt tussen het loof van de bomen, maar dat zijn aanwezigheid door zijn opvallende zang toch verraadt. Fitissen leven van insecten en komen alleen naar Europa om te broeden. Ze nestelen op de grond. In sommige landen is een duidelijke achteruitgang geconstateerd.

Niet mooi, maar kwiek en goed van stem
De Fitis behoort tot de loofzangers en heeft de voor deze groep kenmerkende, fletse kleuren.
Hij is geelwit van onderen en olijfbruin van boven. Mannetjes en vrouwtjes verschillen uiterlijk niet van elkaar. Vanwege de lichte wenkbrauwstreep zijn de ogen sprekender. De pootjes zijn bruinroze. Aan de kleur van de poten is de Fitis te onderscheiden van zijn naaste verwant, de Tjiftjaf, waarmee hij desondanks gemakkelijk te verwarren is.

Levendig liedje
Fitissen zijn goede zangers: hun hoge, maar nooit schelle stem paart volume en kracht aan goede sternbeheersing zodat hij prachtige melodietjes kan fluiten. Met zijn heldere, vlugge en levendige tonen reeksen is hij zeer goed toegerust voor de zangkunst.
De zang vormt dan ook het betrouw baarste kenmerk bij de determinatie van deze soort. Er is een wereld van verschil tussen het levendige, vloeiende liedje van de Fitis en het korte, vinnige gehakkel van de Tjiftjaf.

Ongewerveld voedsel
Fitissen leven in hoofdzaak van kleine ongewervelde dieren, zoals rupsen en andere insectenlarven, vliegen, muggen en spinnen. Maar ze brengen ook wel eens wat variatie in hun menu aan door besjes te eten. Ze zijn altijd erg rusteloos op zoek naar voedsel en ze vangen hun prooien zowel op de grond en in struiken als in de vlucht.

Nest op de grond
Zodra zich een broedpaar gevormd heeft, zet het vrouwtje zich aan de taak een nestje te bouwen. Dat doet ze in april en mei. Voor het nest gebruikt ze allerlei bouwmaterialen, waaronder twijgjes, hooi en plukjes mos. Het resultaat is een kommetje met verhoogde randen en een voering van donsveertjes en haren.
Het nest wordt meestal op de grond aangelegd, in dicht gras of tussen wat hogere kruiden. Meestal wordt jaarlijks slechts één legsel van zes of zeven eieren geproduceerd. De eieren worden alleen door het vrouwtje uitgebroed.

Soms een tweede nest
Wanneer de jongen eenmaal uit het ei zijn, gaat het mannetje meehelpen bij hun voedering. Hij blijft dat doen tot de jongen ongeveer twee weken later uitvliegen. Ook daarna worden de jongen nog een week of twee door hun ouders aandachtig verzorgd, maar dan valt het gezinnetje uit elkaar. Een enkele keer begint het vrouwtje nog aan een tweede legsel, zelfs voordat de jongen uit het eerste broedsel helemaal zelfstandig zijn.

Baltsritueel
Om een vrouwtje te verleiden vliegen de mannetjes van de Fitis net als die van de Tjiftjaf trage rondjes om hun begeerde bruid en bieden ze haar lekkere hapjes aan. In deze tijd zitten de mannetjes ook heel fanatiek te zingen.

Een beetje naamkunde
De Fitis heet naar zijn roep (“hoe-wiet” of “fuuie”), al herken je die moeilijk in de naam. De genus naam Phylloscopus (‘blad kijker’) verwijst naar de jachtmethode van deze ‘loofzangers’.

Verwante soorten
De Fitis behoort tot de familie Sylviidae (een naam die ‘bosvogels’ betekent). Hij behoort tot het geslacht van de loofzangers (Phylloscopus) net als de Bergfluiter (Phylloscopus bonellt) en de Fluiter (Phylloscopus sibilatrix). De naastverwante soort is de Tjiftjaf (Phylloscopus collybita), waarmee de Fitis dikwijls wordt verward. Om beide soorten met zekerheid te kunnen onderscheiden is het nuttig om je de ken merken van hun zang goed in te prenten.

Ecologie en bedreigingen voor de soort

Elk jaar minder
De Fitis is een zangvogeltje uit bosrijke streken. Hij broedt in hoofdzaak ten noorden van de Alpen en is ook in ons land algemeen. Wel gaat deze soort merkbaar achteruit, want hij lijdt onder aantasting van zijn leefomgeving en van zijn voedselbronnen. Ook tijdens de trek staat hij aan vele gevaren bloot .
Zomervogel
De Fitis houdt van een bosrijke omgeving, liefst met loofhout. Hij leeft bijna overal ten noorden van de Alpen, vooral in ge bieden met jonge aanplant en struwelen. Fitissen verblijven alleen ‘s zomers in Nederland. Ze komen eind maart of begin april in ons land aan, twee weken later dan de Tjiftjaf. Vanaf eind juli vertrekken de eerste Fitissen weer, maar de meeste gaan pas in augustus, gemiddeld een paar weken eerder dan de Tjiftjafs, die in een groter gebied, ook ten zuiden van de Alpen broeden. De Fitis leeft verborgen. Het vogeltje vliegt rusteloos door het struikgewas op zoek naar de insecten waarmee hij zijn nest jongen grootbrengt.

lange reizen
De overwinteringsgebieden van de Fitis liggen in warm Afrika, tussen de Sahelzone en de Kaapprovincie. Tijdens de trek naar die verre streken moet deze kleine vogel zowel de Middellandse Zee als de uitge strekte, onherbergzame Saharawoestijn oversteken. Zo’n lange reis vergt uiteraard de nodige voorbereiding. De vogels moeten vooral voldoende vetreserves aankweken. Daarom gaan ze de laatste drie weken voor hun vertrek veel meer eten. Ze jagen dan nog intensiever op insecten dan ze ge woonlijk al doen. Door dit ‘hypercalorische’ dieet neemt hun lichaamsgewicht met de helft toe.

Afnemende aantallen
De totale Europese papulatie wordt momenteel op 27 tot 49 miljoen broedparen geschat. Tussen 1970 en 1990 waren de aantallen redelijk stabiel, maar tussen 1990 en 2000 zijn ze vrij sterk gedaald. In Frankrijk namen de aantallen tussen 1990 en 1997 jaarlijks met zeker een kwart af.

Talrijke gevaren
De overlevingskansen van de Fitis hangen deels af van het voedselaanbod, met name van de kwaliteit en de omvang van de insectenpopulaties. Weliswaar kan deze zangvogel zijn menu aanvullen met bessen en zaden, toch is hij in hoofdzaak insectivoor. Daardoor is hij ook zeer gevoelig voor het gebruik van insecticiden, die het aanbod van zijn prooidieren sterk verminderen. Bovendien kan hij er zelf ook door vergiftigd worden, direct of indirect. Verder heeft het platteland, vooral door ruilverkavelingen, een ontwikkeling doorgemaakt waarbij veel houtwallen, hakhout en andere bosjes zijn verdwenen. Zo bleven er voor de Fitis steeds minder habitats over. En omdat hij laag boven de grond broedt, wordt hij ook nog eens direct bedreigd door zowel de vele landroofdieren als de nieuwsgierige wande laars die de rust in de nesten verstoren.

Status van de soort
Over heel Europa bezien is de toestand nog altijd vrij gunstig, maar in de landen van de Europese Unie staat de Fitis er minder goed voor. Gelukkig is hij nu wel beschermd. Er zijn te weinig gegevens beschikbaar om vast te stellen of de soort werkelijk bedreigd is.

Leefgebied De Fitis

De Fitis broedt in Midden- en Noord-Europa en in Noord-Azië. Hij overwintert in tropisch en zuidelijk Afrika van de Sahel tot de Kaapprovincie. Om die gebieden te bereiken moet hij zowel de Middellandse Zee als de Sahara oversteken.